Anarchisme.nl

Deze pagina is alleen-lezen. Je kan de broncode bekijken maar niet veranderen. Neem contact op met de beheerder als je denkt dat dit niet klopt.
====== Anarchisme en recht III - Antropologisch onderzoek biedt inzicht in rechtsopvattingen ======
//Door [[Thom Holterman]]//

  * Verschenen: 2012
  * Bron: [[De AS]], 40ste jaargang, nummer 179

Dit is het derde artikel geschreven in een reeks van zes artikelen over Anarchisme en Recht door Thom Holterman in nummer 179 van De AS. 

Door naar het vierde artikel: [[Anarchisme en recht IV - Staatswil en recht verschillen van elkaar]]

----

====== Anarchisme en recht III - Antropologisch onderzoek biedt inzicht in rechtsopvattingen ======

//Een van de oorspronkelijke betekenissen van het woord recht verwijst naar het geregelde.
Het is de rechte lijn langs een liniaal getrokken, maar onmiddellijk krijgt het ook een morele
lading: recht als ‘juist’, als ‘honnête’.//[1]

//De term het geregelde is inhoudsloos en als zodanig neutraal. Ook anarchisten regelen van
alles en ook zij produceren veel van de categorie ‘het geregelde’. Mondeling gemaakte afspraken
kunnen daar eveneens toe worden gerekend, bijvoorbeeld als de een iets belooft te doen
waarop de ander mag rekenen dat het ook gebeurt (en waarbij de ander wellicht tot een bepaalde
tegenprestatie is gehouden). Dat is dan ‘geregeld’. Niemand die eraan denkt dit tot
‘recht’ te herleiden… Zo zijn er verschillende verschijningsvormen van recht. Wat men als
zodanig herkent, hangt mede af van de soort rechtsopvatting die men hanteert.//

Welke rechtsopvattingen er zoal in het
geding zijn zal ik toelichten aan de hand
van een studie die //niet// over het anarchisme
gaat. Het onderwerp van die
studie is de transplantatie van het statelijke
recht in een sociale orde, die deze
vorm van recht traditioneel niet kent,
maar waar zeker wel van recht sprake is
zoals //inheems recht//. Aan de hand van
verscheidene elementen is inzichtelijk te
maken wat anarchisten in de sfeer van
het recht verwerpen en wat niet.

De studie waarop ik het oog heb is die
van de rechtsantropoloog Brian Z. Tamanaha.
Deze heeft zich bezig gehouden
met het proces van verandering van het
recht in Micronesië, een groep eilanden
in de Stille Oceaan onder politieke invloed
van de Verenigde Staten.[2]

Tussen 1950 en 1960, samenhangend
met het dekolonisatieproces in de hele
wereld, is de Verenigde Staten niet alleen
haar economisch en politiek model
gaan exporteren, maar ook haar juridisch
stelsel. Ook in eigen land heeft de
federale regering van de VS zich beziggehouden
met het opdringen van haar
hiërarchische bestuurssysteem aan inheemse
volken (binnenlands imperialisme),
zoals bijvoorbeeld aan de indianenstam
Fox (via de Indian Reorganization
Act).

Het gezagssysteem van Fox indianen
wordt gekenmerkt door de afwezigheid
van elk vertikaal gezag en een sterk egalitair
cultureel leefpatroon. De Engelse
anarchist Colin Ward (1924-2010) vroeg
al een halve eeuw geleden aandacht
voor (rechts)antropologische studies
over dit type onderwerp in het door
hem geredigeerde maandblad //Anarchy//.
Dat ik nu aandacht besteed aan een
rechtsantropologische studie heeft dus
niets met nieuwlichterij van doen, zo zal
ook verderop blijken.[3]

Tamanaha beschrijft het door de VS geëxporteerde
‘juridisch model’ in hoofdlijnen.
Tevens behandelt hij het ‘transplantatieproces’.
Hij geeft daarbij ook
een ruwe schets van het recht dat in 
Micronesië lange tijd heeft gegolden en
hij vraagt aandacht voor het soort botsingen
van rechtsopvattingen waartoe
de transplantatie leidt. Ik gebruik uit
deze studie alleen de elementen die mij
nuttig lijken binnen het kader van mijn
betoog.

Een van die elementen is het antwoord
op de vraag: welk juridisch stelsel wordt
door de VS geëxporteerd? Iedereen herkent
het onmiddellijk. Het is het stelsel
waarin recht geacht wordt de economische
ontwikkeling te begeleiden door
uniformiteit en voorspelbaarheid te leveren
ten behoeve van de werking van
de markt. Verder wordt het geacht die
markt ‘prikkels’ te geven en te verzekeren
dat de opbrengsten van de arbeid
beschermd zijn. Recht wordt hier gezien
als noodzakelijk voor de politieke ontwikkeling.
Het moet dienen als een veiligheidsklep
bij het uitoefenen van
staatsmacht in het kader van de scheiding
van wetgeving en overheidsbestuur.
Daarbij moet het individuele rechten
afschermen van staatsingrijpen. In
dat geval wordt gesproken over ‘liberaal
legalisme’.

==== Liberaal legalisme ====

Wat zijn de centrale aannames van het
paradigma van het liberale legalisme
dat wordt gebruikt bij het doordrukken
van het juridisch stelsel? Tamanaha citeert
voor het antwoord op die vraag het
resumé van twee gerenommeerde rechtsantropologen
(D.M. Trubeck en M. Galanter),
die onderzoek deden naar de
wijze waarop het getransplanteerde
recht in Micronesië werd ontvangen.
De centrale aannames van het paradigma
zijn:

(a) het idee dat de maatschappij wordt
gevormd door individuen die staatsingrijpen
aanvaarden om wille van hun
eigen welzijn;

(b) de staat oefent controle uit over individuen
in de maatschappij met behulp
van de wet;

(c ) wetten worden geacht sociale doelen
te bereiken en beogen niet tot een bepaald
voordeel te strekken voor enig individu
of enige groep in de maatschappij;

(d) wetten gelden gelijkelijk voor alle
burgers;

(e) gerechten zijn de voornaamste juridische
instituties ten behoeve van rechtstoepassing;

(f) berechting is gebaseerd op een geheel
van dwingende regels en doctrines, en
juridische beslissingen zijn niet onderworpen
aan beïnvloeding van buitenaf;

(g) de meeste mensen die deel uitmaken
van de bevolking hebben de wetten geïnternaliseerd
(verinnerlijkt) en waar er
sprake is van schending van de regelgeving
volgt een afdwingende reactie om
overeenkomstig handelen te garanderen.

Waar loopt men tegen aan in gebieden
die de Westerse invloed nog niet hebben
ondergaan, bij het transplanteren van
dit juridisch paradigma, dit cluster van
overheersingmaatregelen verpakt in ideologische
pretenties?

In bedoelde gebieden is er ondermeer
veelal sprake van een zwakke staat, in
vergelijking met de sterke invloed die
de clan of de lokale gemeenschap traditioneel
uitoefent. Daar komt bij dat de
meerderheid van de burgers niet het
idee van het internaliseren van wettelijke
normen kent. De wet wordt door hen
als een irrelevante factor gezien. Toch
hebben zulke maatschappijen honderden
jaren bestaansrecht gekend. En daar
is onderzoek naar gedaan. Ik verwijs
hier slechts naar de studie van Christian
Sigrist onder de titel //Regulierte Anarchie// (Olten, 1967).[4] 

De term regulierte Anarchie (gereguleerde
anarchie) ontleent Sigrist aan de
Duitse socioloog Max Weber, die er echter
een statische betekenis aan toekent.
Sigrist betoogt dat je het daartoe niet
kan beperken omdat er sprake is van
een ‘actief potentieel’ dat naar //zelforganisatie//
drijft en dat tegenstand biedt aan
vreemde overheersing.

Sigrist onderzoekt vanuit dit perspectief
maatschappijen in Afrika, die politiek
gezien niet door een //centrale instantie//
worden geregeerd. Maatschappijen die
een dergelijke instantie wel kennen, zijn
vertrouwd met een sterke bevelsgewoonte.
De maatschappijen waarop Sigrist
zich concentreert worden aangeduid
als //segmentaire maatschappijen//. In
sommige ervan blijkt dat daarin het
woord ‘bevel’ en het werkwoord ‘bevelen’
onbekend is. Als er iets gevraagd
wordt om te doen, gaat dat steeds in termen
van wederkerigheid (‘laten wij vertrekken’)
of in verwantschapstermen
(‘zoon van mijn moeder…’).

Sturing van gedrag vindt dan ook plaats
door middel van wat Sigrist een //wederkerigheidsmodel//
noemt, door een motivatie
van do ut des (ik geef opdat jij geeft;
de gift als sociale band) en op grond van
//solidariteitsverplichtingen//. Schending van
dit soort verplichtingen wordt in segmentaire
maatschappijen niet met fysieke
sancties beantwoord, maar bijvoorbeeld
met vermindering of met breuk
van de wederkerige betrekkingen. De
Franse antropoloog Clastres die inheemse
maatschappijen in Zuid Amerika onderzocht,
verhaalt eveneens over frappant
afwijzend gedrag als de ‘leider’
gaat bevelen: de stam draait hem de rug
toe en verlaat hem…[5]

Het is niet mijn bedoeling te beweren
dat de elementen die maken dat men
kan spreken over ‘maatschappijen zonder
staat’ zonder meer in een westerse
maatschappij zijn over te planten. Waar
het hier om gaat is duidelijk te maken
dat dit soort maatschappijen wel degelijk
hebben bestaan, zodat niet zonder
meer ontkend kan worden dat een maatschappijstructuur
waarin die elementen
voorkomen onbestaanbaar is. Hoe komt
het dan dat ze zich niet hebben kunnen
handhaven? Het is zeker geen ‘onzichtbare
hand’ die ze heeft weggevaagd, het
is de ‘westerse hand’ zo valt aan Sigrist
te ontlenen. De vernietiging van heerschappijvrije
maatschappijen heeft
plaatsgevonden door slavenhandel, koloniale
oorlogen, nederzettingenpolitiek
en industrialisatieprogramma’s. Er is
evenwel voldoende studiemateriaal te
vinden en veldwerk te verrichten om te
achterhalen welke rechtsculturen er in
die verschillende maatschappijen heersten.

Het is met name de rechtsantropologie
die zich bezighoudt met de bestudering
van het bestaan van verschillende
rechtsculturen (en daarmee samenhangende
normenstelsels) naast elkaar en
los van de vraag of ze al dan niet zijn
toegestaan of erkend. Dit uitgangspunt
impliceert het voorkomen van //rechtspluralisme//
en de mogelijkheid van het bestaan
van //semi-autonome sociale velden//
(term van de rechtsantropologe Sally
Falk Moore). En per sociaal veld kan de
verschijningsvorm van het recht dus
verschillen (pluralisme).

Bij de bestudering van het recht dat bij
inheemse bevolkingen in gebruik is
voordat de westerse invloed in die gebieden
zich doet voelen, valt tenminste
één element onmiddellijk op: recht hoeft
niet verbonden te zijn met de staat. Dit
standpunt vindt men al verdedigd in de
klassieke rechtsantropologische studie
van B. Malinowski (1926). Latere rechtsantropologen
vullen dit standpunt op
uiteenlopende wijze aan. Zo zijn er de
studies over de inheemse instituties aangaande
de processen bij geschillenbeslechting.
Daarbij gaat de aandacht uit
naar de wijze waarop recht functioneert
met betrekking tot de instandhouding
van de sociale orde. Bij die gang van
zaken wordt het koloniale staatsapparaat
en daarmee ook het statelijke recht
genegeerd: geschillenbeslechting verloopt
via //inheems// recht. Wat duidelijk
wordt, is dat in dergelijke studies het
statelijke recht in de marge terecht komt.
Dit ten gunste van onderzoek naar alternatieve
vormen van sociale orde, waarin
een aanzienlijke hoeveelheid gewoonterecht
is opgenomen.

==== Contextualiteit ====

Met betrekking tot wat ik later zal betogen
is het goed om het volgende nadrukkelijk
te stellen. Het betreft het verschijnsel
van de contextualiteit: gewoonterechtelijke
systemen van sociale orde
(de culturele matrix) zijn in het algemeen
in hoge mate contextafhankelijk.
Recht dat is losgemaakt van zijn culturele
matrix is een zinloze categorie geworden.[6]
Een gewoonterechtelijke regel
is dan ook het product van de samenleving
zelf (het handelen van mensen volgens
een vaste gedragslijn). Gewoonterecht
wordt om die reden ook //autonoom//
genoemd. Het zijn de mensen zelf die
de gewoonte vormen. Dit maakt duidelijk
waarom het wettenrecht een //heteronoom//
karakter wordt toegekend: de wet
wordt opgelegd door een boven de gemeenschap
staande autoriteit.

De gewoonte kent ook een rechtsplicht.
Die berust op de //overtuiging// om zich
naar behoren te gedragen (en niet dus
omdat een dwingende instantie dat
eist).[7]

Bij gewoonterechtelijk hoeft men niet
per se te denken aan eeuwenoude tradities,
het kunnen evengoed vormgegeven,
recente reacties op een bepaalde
stand van zaken zijn (men gaat overeenkomstig
een vaste gedragslijn handelen).
De gewoonte kan verlaten worden
en er kunnen zich nieuwe gewoonten
ontwikkelen. Er blijft dus sprake van
een actie of reactie, reden van de beperkte
effectiviteit van het statelijke
recht om inheemse systemen van sociale
orde ter zijde te schuiven [8], of wel af te
wentelen.[9]
Bij het voorgaande wil ik nog
de volgende kanttekening maken.

Meer dan eens wordt het gewoonterecht
verward met wat bekend staat als //natuurrecht//
(ius naturale). Natuurrecht
omvat evenwel rechtsopvattingen, die
ervan uitgaan dat er naast het bestaande,
geldende recht (wettenrecht) een
beter en hoger recht bestaat. Met het
woordje ‘hoger’ vindt een verwijzing
naar de goddelijke wereldorde plaats.
Op enig moment in de geschiedenis verliest
het natuurrecht echter die religieuze
signatuur. Het wordt dan geacht
door de //menselijke natuur// gegeven en
door de //menselijke rede// kenbaar te zijn.
Maar wie heeft dat in die menselijke
natuur geplant? Juist, God blijft op de
achterhand actief in dit ‘geseculariseerde
natuurrecht’. Dienovereenkomstig
wordt het voorgesteld als een eeuwig,
onveranderlijk en overal geldend
recht.[10]

De invloed van natuurrechtelijke opvattingen
is te herkennen aan de hantering
van //grondrechten// en de //individuele vrijheidsrechten//
van de mens tegenover de
staat. Deze natuurrechtelijke opvattingen
claimen een universele gelding. We
weten hoeveel die rechten waard zijn in
de huidige maatschappij. De ‘wet van
Stirner’ wordt dan ook nog steeds gehanteerd
in de maatschappij : //men komt
verder met een handvol macht dan een zak
vol recht//…[11]

Het is duidelijk dat het natuurrecht naar
andere verschijnselen verwijst dan het
gewoonterecht. Het is met het laatste
dat ook de anarchist en geograaf
Kropotkin zich inlaat. Sterker, men zou
kunnen stellen dat de verschillende
rechtsantropologische studies die hier
de revue passeerden, diens //Moderne wetenschap
en anarchisme// (1903) aanvullen
en uitwerken. Zelf sluit hij zich in zijn
tijd al aan bij de ‘antropologische school’
en brengt daarbij de studie naar sociale
gewoontes onder de aandacht. Hij
neemt over dat alle wetten een tweevoudige
oorsprong kennen: (a) de gewoonte
en (b) de staat. Het recht waarvan
de staat de bron is, vormt de belangrijkste
ondersteuning van het kapitalisme
(lezen we in hoofdstuk VI en IX van
zijn //Moderne wetenschap en anarchisme//).
In de aangehaalde tekst lezen we ook
dat het anarchisme de vertolker is van
de creatieve, constructieve macht van
het volk zelf. Dat bedient zich van ontwikkelde
instituties van het gewoonterecht
om zich te beschermen tegen een
naar macht strevende minderheid, aldus
Kropotkin.[12]

Naast dit soort rechtsantropologisch onderzoek
zijn er vanzelfsprekend ook
studies naar de wijze waarop koloniale
overheersers getracht hebben de inheemse
culturele normen en instituties
te incorporeren, te absorberen in het statelijk
recht. Dergelijke studies zoeken
naar het verschijnsel //rechtspluralisme//.
Hierbij onderkent men twee stromingen.
In de ene stroming richt men de
aandacht op de wijze waarop het statelijke
recht gewoonterechtelijke normen
en instituties in zich weet op te nemen
en veelal assimilatief weet te neutraliseren.[13]
In de andere stroming gaat het om
studie naar de wijze waarop inheemse
systemen van orde weten te overleven
buiten het statelijke juridische systeem
om.

Vertegenwoordigers van de tweede stroming
wijzen de eerste af omdat die zich
baseert op ‘juridisch centralisme’. Dat
uitgangspunt wordt door de tweede
stroming als onjuist verworpen omdat
men zich daarbinnen laat leiden door de
vraag hoe recht behoort te worden opgevat.
Het levert namelijk verwringende
effecten op bij de beschrijving van
het gevonden recht, als men het statelijke
recht in het centrum van de beschouwing
plaatst. Tamanaha voert voor een
en ander een vertegenwoordiger van de
tweede stroming op, te weten John
Griffith, die het volgende over de ideologie
van het juridisch centralisme zegt.
In het kader van deze ideologie is recht
(en behoort het te zijn): recht van de
staat, uniform voor iedereen, en exclusief
geldend ten aanzien van alle ander
recht, gegeven door een geheel van
staatinstituties. In zoverre er andere
normatieve ordeningen bestaan, zoals
de kerk, de familie, de vrijwillige associatie
en de economische organisaties, behoren
zij alle hiërarchisch onderworpen
te zijn aan het recht en de instituties van
de staat. En ze zijn dat in feite ook. Het
wordt echter als fundamenteel onjuist
gezien de feitelijke macht van de staat
als kern te nemen van onderzoek naar
andere normatieve systemen. Er blijft
op die manier weinig pluralisme over:
het onderzoek staat in dat geval te zeer
in het teken van de //unificatie//, aldus
Griffith.[14]

Gelet op dit door Griffith gemaakt ideologische
verwijt is er een onderscheid te
maken tussen juridisch centralisme en
juridisch pluralisme. Dit laatste heeft als
kern dat niet alle verschijnselen die met
recht samenhangen en alle verschijnselen
die op recht lijken als bron ervan de
statelijke overheid hebben. Het blijkt
meer dan eens dat concurrerende bronnen
van ‘recht’ of afdwingbare normen
grotere invloed op sociaal gedrag hebben
dan voorschriften en instituties van
het statelijke juridische systeem. Er is
dan ook niet-statelijk recht te ontdekken
dat ontspruit uit regel-producerende en
regel-afdwingende activiteiten van talloze
groepen associaties in het actuele
sociale leven.[15] Een terrein voor anarchisten
dus om ideeën op te doen over
de verhouding recht en een libertaire samenleving.

==== Voetnoten ====

  *[1] Het woord ‘recht’ gaat terug op Indo-europese talen; zie E. Benveniste, Le vocabulaire des institutions indo-européennes, tome 2, Pouvoir, droit, religion, Paris, 1969, p. 10-15. Het gaat om een containerbegrip, waarmee van alles is te beleven; zie bijvoorbeeld het artikel getiteld ‘Les rigidités de l’étymologie’, in: Le Monde libertaire, nr. 1475, p. 19.
  *[2] B.Z. Tamanaha, Understanding Law in Micronesia, An Interpretive Approach to Transplanted Law, Leiden, New York, Köln, 1993.
  *[3] Zie K. Maddock, ‘Action anthropology or applied anarchism?’, in: Anarchy, nr. 8, Vol. 1, 1961, p. 232-236; van dezelfde auteur: ‘The bounds of possibility’, in: Anarchy, nr. 16, Vol. 2, 1963, p. 171-178; idem: ‘Primitive societies and social myths’, in: Anarchy, nr. 45, Vol3, 1963, p. 44-55; John Pilgrim, ‘Anarchism and stateless societies’, in: Anarchy, nr. 58, Vol. 5, 1965, p. 353-368.
  *[4] De tekst heeft als ondertitel Untersuchungen zum Fehlen und zur Entstehung politischer Herrschaft in segmentären Gesellschaften Afrikas. Zijn boek beleefde in 1994 een derde druk. Voor de Duitse kinderencyclopedie Der Mensch (Band 8, 1984) schreef hij een bijdrage onder de titel ‘Regulierte Anarchie, Eine Anthropologie herrschafsfreien Zusamennlebens’. Deze bijdrage geeft de grondgedachte weer van zijn ‘machtstheorie’ die terugvoert op zijn boek uit 1967, maar tegelijkertijd is die verbreed. Deze bijdrage is vervolgens later opgenomen in de bundel Spezielle Soziologien, samengesteld door G. Kneer, K. Kraemer en A. Nassehi (1995; p. 119-136). Samen met F. Kraemer schreef Sigrist ook Gesellschaften ohne Staat (twee delen; Frankfurt. a.M., 1978). 
  *[5] Pierre Clastres, La société contre l’État, Recherches d’anthropoligie politique (1974; herdrukt 2011). Zie in dit verband ook de AS 77 (Macht), 1986
  *[6] Men baseert zich hier vooral op bekende (rechts)antropologische studies als die van A. Hoebel, The Law of Primitive Man (1954), L. Pospisil, Anthropology of Law (1971), R. Seidman, The State, Law, and Development (1978).
  *[7] Zie voor meer informatie L.J. van Apeldoorn, Inleiding tot de studie van het Nederlandse recht, bewerkt door J.C.M. Leyten, Zwolle, 1972 (17de herziene druk).
  *[8] Tamanaha beroept zich voor dit laatste met name op M. Galanter, ‘Justice in Many Rooms: Courts, Private Ordening, and Indigenous Law’, in: Legal Pluralism, nr. 1, 1981.
  *[9] Zoals ook wel gebeurt bij het zoeken naar een functioneel equivalent; voorbeeld: niet meer huwen voor de staat (en de kerk), maar het opstellen van een samenlevingscontract of het aangaan van een ‘vrij huwelijk’.
  *[10] Ik ga hier wat kort door de bocht. Voor een korte maar gedegen behandeling van deze problematiek, zie het artikel van de libertaire rechtsfilosoof Alain Perrinjaquet, ‘Idéal libertaire et idée du droit naturel’, in: Réfractions, nr. 6, winter 2000, p. 63-77.
  *[11] M. Stirner, Der Einzige und sein Eigentum, (1844), Berlin, 1924, p. 168-169.
  *[12] Dat het geen stand heeft weten te houden tegen die macht en dat die macht mede ‘gejuridiseerd’ is terug te vinden in het statelijke recht, is duidelijk. Maar mijn doel hier is om inzichtelijk te maken dat binnen het kader van het anarchisme, bijvoorbeeld zoals door Kropotkin vertegenwoordigd, het recht als zodanig niet een per definitie verwerpelijk verschijnsel is.
  *[13] ‘Assimilatief neutraliseren’, terminologie ontleend aan Agnoli, De transformatie van de demokratie, Nijmegen, 1971, p. 41.
  *[14] J. Griffith, ‘What is Legal Pluralisme’, in: Journal of Legal Pluralism, nr. 24, 1986 (geciteerd bij Tamanaha, p. 10, noten 27, 28, 29).
  *[15] De titel van de bundel samengesteld door G.R. Woodman en A. Allott geeft dit al in People’s Law and State Law, Dordrecht, 1985.

{{tag>Recht}}
Anarchisme.nl

Gebruikershulpmiddelen

Site-hulpmiddelen

Paginahulpmiddelen
