Anarchisme.nl

Deze pagina is alleen-lezen. Je kan de broncode bekijken maar niet veranderen. Neem contact op met de beheerder als je denkt dat dit niet klopt.
====== Anarchisme en recht II - Ook anarchisten regelen zaken door middel van procedures ======
//Door [[Thom Holterman]]//

  *Verschenen: 2012
  *Bron: [[De AS]], 40ste jaargang, nummer 179

Dit is het tweede artikel geschreven in een reeks van zes artikelen over Anarchisme en Recht door Thom Holterman in nummer 179 van De AS. 

Dit is het derde artikel: [[Anarchisme en recht III - Antropologisch onderzoek biedt inzicht in rechtsopvattingen]].

----

====== Anarchisme en recht II - Ook anarchisten regelen zaken door middel van procedures ======

//Ook anarchisten regelen hun zaken. Voor zover dat nodig is, gebeurt dat door middel van
besluitvorming. Hoe een besluit tot stand komt, is mede afhankelijk van de situatie en van
de gekozen besluitvormingsprocedure. Men kan met elkaar doorpraten tot iedereen akkoord
gaat met het te nemen besluit. Ook kan men afspreken dat een besluit tot stand komt nadat
niemand meer tegen is. Evenmin is het vreemd dat een besluit tot stand komt bij een gekwalificeerde
of bij een ‘gewone’ meerderheid (is de helft plus één), als men dat zo heeft afgesproken.
Niets abnormaals dus en er is aan dit alles niets ‘anarchistisch’ te ontdekken. Vervolgens
zijn alleen zij aan het besluit gebonden, die het hebben genomen (tenzij er voorbehouden zijn
gemaakt) en zij die zich er later uit vrije wil bij aansluiten. Dat is// normaal //binnen een libertaire
besluitvorming.//

De groepen waarin anarchisten aan deze
bindende besluitvorming werken, vormen
organisatorisch gezien gelijken-systemen.
Hieronder treffen we een opmerkelijk
aantal libertaire instituties
aan. We spreken dan over systemen
waarvan de leden of deelnemers elkaars
gelijken zijn (‘inter pares’). Het zijn niet
alleen anarchisten die met dergelijke systemen
werken. Binnen een civielrechtelijk
en sociologische context kan men
eveneens instituties aantreffen, die de
vorm van een gelijken-systeem aannemen.

De productieve associatie is zo’n, veelal
civielrechtelijk gevormd gelijken-systeem:
de mensen die binnen zo’n associatie
werken beschouwen zich als ‘ieder
aan elkaar gelijk’. Er is geen baas/
knecht verhouding, er geldt een gelijke
beloning ongeacht het soort werk dat
wordt verricht, er is sprake van volledig
mede-eigenaarschap, van volledig zelfbestuur.
Wat anarchisten vreemd vinden
is dat dit alles ineens niet meer aan
bod komt als het om //parlementaire// democratie
gaat. Wat is het probleem?

In een eenvoudig systeemtheoretisch
model wordt dat duidelijk. In dat model
wordt het politieke opgevat als een
‘subsysteem’ in een maatschappelijk
omgeving, de sociale orde. Aan de voorkant
van het politieke subsysteem
komen de ‘wensen’ vanuit de sociale
orde binnen. Die worden geselecteerd
en door het politieke systeem tot bindende
beslissingen verwerkt. Veel van
die bindende beslissingen verlaten het
systeem in de vorm van statelijke wetten.
Over die wetten kan bij de toepassing
ervan discussie ontstaan. De effecten
van die discussie kunnen weer als
wensen uit de sociale orde in de richting
van het politieke systeem gesluisd worden.
We hebben hier met de bekende terugkoppeling
van doen, waarbij de gang
van zaken wordt begrepen als een kringloopproces.

Het parlement maakt deel uit van het
politieke subsysteem dat de bindende 
beslissingen produceert. Die bindende
beslissingen, de statelijke wetten, zijn
dus niet gemaakt door de mensen voor
wie ze (gaan) gelden. Dat is //niet// normaal,
vinden anarchisten. Die statelijke
wetten creëren bovendien knechtschapverhoudingen
door hun bevel/gehoorzaamheidsstructuur.
Dat is, zoals bekend,
waar anarchisten zich tegen verzetten.

De gebruikelijke argumentatie tegen dat
verzet is, dat het toch de door de bevolking
gekozen vertegenwoordigers zijn
die (mede) de wetten maken. Maar die
volksvertegenwoordigers staan, door
het ‘blank mandaat’, los van hen voor
wie de bindende beslissingen gelden.
Hier vinden we een bron van wat ik
‘eenzijdige gezagsbinding’ noem. Wat
de bevolking dus doet, in de periodiek
georganiseerde verkiezingen, is haar cipiers
aanwijzen. Het levert tevens een
voorbeeld op van een zogeheten Siresysteem.

Met het woord Sire wordt hier verwezen
naar een feodale titel en daarmee
naar een structuur die ondanks alle ‘moderniteit’
behouden is gebleven in alle
ook heden voorkomende regeringsstelsels:
de verticale structuur in de besluitvorming.
In de top van die structuur
treffen we een ‘Heer’ (kan ook een
vrouw zijn). Hierin zit een dubbele verwijzing:
de ene naar God-de-Heer, de
andere naar de wereldse //heerser//(s).
Hoewel de leer van de scheiding van
kerk en staat volop wordt beleden,
klinkt de relatie tot op heden in het heersende
statelijke systeem door.[1]

==== Geloof ====

We hebben nu twee systemen voor besluitvorming
geselecteerd. Het ene is
het gelijken-systeem, waar de bindende
beslissingen tot stand worden gebracht
door degenen voor wie ze gaan gelden.
Het nakomen van hetgeen aldus is aangegaan,
wordt binnen het kader van het
anarchisme als ‘normaal’ gezien. In het
andere systeem, het Sire-systeem, zien
we dat de bindende beslissingen moeten
gelden voor hen die buiten het besluitvormingsproces
zijn gehouden. De
beslissingen worden //opgelegd// en zijn
voorzien van maatregelen om die af te
dwingen. En dat zouden we ‘normaal’
moeten vinden?

Omdat de effecten van het systeem massaal
gehoor vinden, lijkt het inderdaad
‘normaal’. Is er een verklaring te vinden
voor dat die massale opvolging? Jawel,
en die ligt in de gewenning door confrontatie
met het ‘hogere’. In de religieuze
sfeer is men gewend geraakt de geestelijk
leider te volgen. Zijn contact met
het ‘hogere’ geeft hij door. Hij bemiddelt.
Op het politieke vlak ziet men een
zelfde gang van zaken. Eerst is het nog
het opvolgen van bevelen van koningen
en hun vazallen. Later wordt het de gehoorzaamheid
aan de democratisch
vastgestelde regel, geformuleerd binnen
rechtsstatelijke verband.

In de rechtsstaat gaat het erom de overheersing
van de mens door de mens (het
oude systeem) te depersonaliseren in:
de overheersing van de mens door de
wet. Dit is wat de idee rechtsstaat moet
produceren: //geloof// in de Wet. Hiermee
raken we aan de secularisatie van een
theologisch element: //geloof// in de Heer.
Dit levert wel een verandering op, maar
dan alleen in de vorm, niet naar zijn
structuur. Het blijft gaan om //overheersing//
door iets dat van buiten komt, van
vreemde huize is, dus //heteronoom// mag
heten (‘staand onder vreemde wet’ als
tegenstelling van //autonoom//, ‘staand
onder eigen wet’).

Voor alle duidelijkheid nog het volgende.
de. ‘Normaliteit’ is een relatief en statistisch
begrip. Wat de een normaal vindt,
kan de ander vreemd vinden. Blijkens
een uitspraak van de burgemeester van
Saint-Tropez bijvoorbeeld, worden we
geacht normaal te vinden dat deze
Franse badplaats een trefpunt is geworden
van de beslissers in deze wereld.
Daarbij worden de namen van mensen
genoemd die kennelijk tienduizend euro
voor een fles champagne te besteden
hebben (het Franse dagblad //Le Monde//
van 15 augustus 2009).

==== Parlementaire democratie ====

Het bestaan van een maatschappij,
waarin het bovenstaande normaal is,
kan alleen veilig worden gesteld met behulp
van een beslissingsmodel waarin
het //heteronome// overheerst. Dat wil zeggen:
de sociale orde en het politieke besluitvormingssysteem
zijn zodanig ontkoppeld
dat bindende beslissingen als
heteronome factoren in die sociale orde
verschijnen en als zoveel andere verschijnselen
als ‘voldongen feiten’ (moeten)
worden ervaren. Het is dan ook niet
vreemd de parlementaire democratie
tegen te komen als grondslag van de
historische legitimatie van het kapitalisme
tegenover ieder streven naar revolutie.[2]

De legitimatie met betrekking tot de
noodzaak van het bestaan en de handhaving
van dit ‘Sire-systeem’ vindt ondermeer
zijn grond in een psychologische
en een economische benadering.
De psychologische berust mede op de
gedachte van Montesquieu: ‘Er bestond
een ware ondeugd in de meeste oude republieken:
het volk had er het recht actief
deel te nemen in de besluitvorming
(…), iets waarvoor het volstrekt onbekwaam
is. Het heeft zich slechts met de
regering te bemoeien door zijn vertegenwoordigers
te kiezen.’[3]

De door Montesquieu geventileerde opvatting
berust overigens op een al even
oude gedachte. Eeuwen vóór onze jaartelling
werd namelijk al door sommigen
verkondigd dat de massa onbekwaam is
tot het maken van redelijke afwegingen.
En zelfs als een armzalige zwoeger behoorlijk
onderricht is, dan nog zal het
hem aan vrije tijd ontbreken om zich
met de openbare aangelegenheden in te
laten…[4]
 Dit soort ideeën fungeert nog
steeds als achtergrond voor de tot op
heden gehanteerde legitimatieleer ten
behoeve van het bestaan (en verdedigen)
van de //parlementaire// democratie.[5]

Met de economische benadering richt
men zich op de verdediging van het kapitalistische
stelsel. De vormen die dit
stelsel in de loop van vele decennia
heeft aangenomen, zijn aanzienlijk in
aantal; de eigendomsrelaties die de productievoorwaarden
bepalen zijn veranderd.
De kern is gebleven:

(a) rentabiliteit van het geïnvesteerde
kapitaal is drijfveer van handelen in de
‘markt’, (b) de beslissingsmacht omtrent
het financiële handelen ligt bij degenen
die het kapitaal te investeren hebben, (c)
de mens wordt beschouwd als een
‘homo consumenticus’.

Hier ligt de bron van belangen die
wordt verdedigd, als het kan via de parlementaire
weg, als het moet via de gewelddadige.

De economische factor en de sociale
orde zijn als het om consumentisme
gaat sterk met elkaar verweven. Dat
komt onder meer tot uitdrukking via
het appel op de ‘homo consumenticus’,
wiens horizon niet verder reikt dan het
dichtstbijzijnde //billboard//.[6]
Als het om besluitvorming
gaat, dan blijkt juist de beslissingsmacht
binnen het economische
subsysteem buiten die sociale orde te 
worden gehouden. Het is dus niet de sociale
orde die productiebeslissingen
neemt (of het moeten al te risicovolle
zijn, zoals in de sfeer van de infrastructurele
werken, of werken waarvan geacht
wordt dat op het actuele moment
geen winst te behalen is).

Er is door velen steeds gemeend dat de
sociale orde via het politieke subsysteem
wel een greep op de productiebeslissingen
zou kunnen krijgen. Langs
die weg is er een middellijke verbinding
te leggen tussen het ‘economische’ en
het ‘politieke’. De geschiedenis van de
parlementaire democratie, waarbinnen
ontwikkelingen plaatsvonden als die
van het politieke partijwezen, en die
van censuskiesrecht tot algemeen kiesrecht,
maken dit duidelijk.

Op de momenten dat aan de druk (dreiging
van revolutie) wordt toegegeven
om ook andere dan gebruikelijke groepen
kiesrecht te gunnen ten behoeve
van het samenstellen van het parlement,
op die momenten worden de belangen
van de economische kaste kennelijk geacht
veilig te zijn gesteld (eerst speelt
census geen rol meer; dan wordt naast
mannen ook aan vrouwen kiesrecht gegund;
vervolgens gaan de leeftijden van
de kiezers omlaag).

Hoe is niet gehoopt dat bij de introductie
van het algemeen kiesrecht de ‘arbeiderspartij’
de absolute meerderheid zou
behalen bij de verkiezingen: het aantal
arbeiders is toch zeker vele malen groter
dan het aantal ‘kapitalisten’…? Zo werkt
het systeem dus niet![7]

Het anarchistische verzet tegen het gebruik
van het parlementaire systeem is
traditioneel groot geweest. Men heeft al
snel onderkend hoe via de grote, sociaaldemocratische
partijen de disciplinering
van de arbeidende massa’s plaats
vindt, in ruil waarvoor de leiders van
die partijen een deel van het pluche in
het parlement wordt gegund. ‘Het socialisme
in gevaar’ analyseert Ferdinand
Domela Nieuwenhuis de politieke situatie
rond het eind van de negentiende
eeuw.[8]

Het verzet tegen het parlementaire systeem,
de afwijzing van het door dat systeem
geproduceerde statelijke recht en
alles wat daarmee in de sfeer van dominantie
en knechtschap samenhangt,
heeft veel anarchisten zodanig geobsedeerd,
dat dit de indruk heeft achter gelaten
alsof het anarchisme alleen daaruit
bestaat. Dit levert een vertekening op en
leidt tot misverstanden die ook bij anderen
dan anarchisten zelf hebben postgevat.[9]

De nadruk is sterk op de negatieve kant
van de anarchistische denkbeelden
komen te liggen, terwijl de positieve
kant veel elementen omvat. Eén daarvan
wil ik hier uitwerken, te weten een
manier van besturen die via overeenkomsten
(contracten) verloopt en met
behulp van vrije verenigingen wordt
opgezet. Daarmee wordt tevens inzichtelijk
welk soort recht een libertaire acceptatie
mag verwachten.

==== Bestuur door overeenkomsten ====

In een artikel in het Franse anarchistische
weekblad //Le Monde libertaire// (bijzonder
nummer 37; 2009) over gevangenissen
en de ideeën daarover van Kropotkin,
komt men een van de bekende
formules tegen uit de anarchistische
kring: ‘Organiseer dus de maatschappij
op zo’n manier dat daarmee verzekerd
is, dat een ieder de mogelijkheid heeft
een fatsoenlijk beroep uit te oefenen ten
bate van de hele samenleving’. Weinigen
zullen zich tegen deze redelijke gedachte
van een dusdanig geregelde samenleving
verzetten. Het merkwaardige is
evenwel dat de geciteerde zin van Kropotkin
een eeuw oud is. Hoe redelijk de
uitgedrukte gedachte ook is, ze is in de
verste verte nog niet gerealiseerd. Er
moet iets misgegaan zijn en/of het systeem
van verandering werkt trager dan
verondersteld…

Mijn ervaring is, dat ook mensen van
goede wil zo hun vragen hebben als het
om maatschappelijke verandering gaat.
Een van de vragen is hoe het met het
‘recht’ en de aanvaarding van ‘normale’
verplichtingen zit (zoals het nakomen
van afspraken). Want, zo wordt vaak
voorgehouden: anarchisten verwerpen
elke vorm van recht en verplichting.
Hoe kan een maatschappij bestaan zonder
een beroep daarop te doen? Het
komt mij voor dat anarchisten het antwoord
op die vraag niet kunnen ontlopen
door op de perfectie van een libertair
georganiseerde maatschappij te wijzen,
zo zij dat al doen.

Het anarchisme denkt niet aan een maatschappij
waarin sprake is van het verdwijnen
van alle conflicten, van het
einde van alle onderscheid, van algehele
harmonie, aldus de Argentijns-Franse
anarchist Eduardo Colombo, en hij staat
in die zienswijze niet alleen. Evenmin is
er sprake van het verwerpen van elke
norm of regel, van elke verplichting,
van elke binding. Zo vereist het aangaan
van een vrije overeenkomst een algeheel
respect van wie die is aangegaan.
Het anarchisme is dus niet gelijk aan het
ontbreken van normen, ofwel anomie.[10]
Bij nadere beschouwing blijken de uitingen
van anarchisten minder pretentieus
gesteld dan wel eens is gedacht. Het
gaat veelal om het opstellen van hypotheses,
om met argumenten te werken
aan voorstellen gericht op paradigmawisseling,
om aan bestaande of bestaan
hebbende situaties gevolgtrekkingen te
ontlenen of om voorstellen te doen die
verder strekken dan de actuele situatie.
Dat is een wijze van werken die we al
een eeuw geleden kunnen aantreffen.
Het is te illustreren met een voorbeeld
over ‘geregeld vrachtverkeer’ dat Kropotkin
in zijn //De verovering van het brood//
beschrijft.[11]

Ten behoeve van de lezers maakt hij
duidelijk dat in Nederland veel vrachtvervoer
plaatsvindt via het water. ‘Dáár
zou de staat tussenbeide moeten komen,
om orde te brengen in de scheepvaartbeweging?
Niets van dat alles,’ zegt hij.
De Hollanders maken gebruik van vrije
verenigingen, ontstaan door de behoefte
van het scheepvaartverkeer. Hij legt dan
verder uit hoe alles ordelijk loopt, terwijl
de concurrentie tussen de ondernemers
– het gevolg van het privaatbezit –
blijft voortbestaan. 

Het spreekt vanzelf, dat de eigenaar van
een boot al of niet kan toetreden tot de
vrije vereniging, het syndicaat. Dat is
zijn zaak. De syndicaten bieden zoveel
voordelen, dat het merendeel van de
schippers toetreedt en dat deze schippers
zich verspreiden over de Rijn, de
Weser, de Oder tot aan Berlijn. Zij hebben
dus niet gewacht tot Bismarck Holland
veroverde om een ‘Ober-HauptGeneral-Staats-Kanal-NavigationsRath’
te benoemen. Ze hebben er de
voorkeur aan gegeven een internationale
overeenkomst te sluiten.

Kropotkin vervolgt dan met er op te wijzen
dat tal van beurtschippers, die varen
tussen Duitse, Scandinavische of Russische
havens eveneens zijn toegetreden
tot die syndicaten. Het doel: enige regelmaat
te brengen in het verkeer op de
Oostzee. Kortom, uit vrije beweging
ontstaan en groot geworden door vrijwillige
toetreding van de leden, hebben
die verenigingen niets te maken met de
regering, aldus Kropotkin.

Uit deze beschrijving is af te leiden dat
Kropotkin geen oppositie voert tegen de
regelingen ten behoeve van al deze
scheepvaartbewegingen en de verplichtingen
die voortvloeien uit deze regelingen
(het nakomen van contracten en andersoortige
afspraken). Het past in zijn
wijze van denken hoe een libertaire samenleving
geregeld zou kunnen zijn.
Want de verplichtingen die zijn ontstaan,
gelden immers voor mensen die
de regelingen voor hen zelf hebben gemaakt,
dan wel die door anderen zijn
aanvaard door vrijwillige toetreding.

Wat door Kropotkin aan de orde is gesteld
omtrent het voorbeeld van het
scheepvaartverkeer betreft een situatie
die nu meer dan een eeuw achter ons
ligt. Die situatie kan men typeren als bestuur
door overeenkomsten. In onze tijd
komt men dit thema tegen in de sfeer
van de bestuurskunde. Het wordt dan
onbeschaamd als //nieuw// gepresenteerd.[12]
Het past in de ideologie van het neoliberalisme
om de inbreng van de staat in
het marktwezen terug te dringen. De
economische context is en blijft in dit
geval wel een kapitalistische.

Kropotkin heeft dat in zijn tijd ook onderkend.
Daarom houdt hij zich tegelijk
bezig met de vraag omtrent de onteigening
van productiemiddelen. Hoe zou
die moeten plaatsvinden? Hij beantwoordt
de vraag onder enig voorbehoud.
Het stuit hem namelijk tegen de
borst om haarfijn onteigeningsplannen
te ontwerpen en te beschrijven. ‘We
weten vooral dat alle plannen die een
enkel mens of een groep heden kan uitdenken
wellicht morgen door de werkelijkheid
kunnen worden tenietgedaan’.
Daarop laat hij volgen: ‘De werkelijkheid
zal de zaak beter en eenvoudiger
regelen, dan alles wat men vooraf zou
willen voorschrijven’.

En merkt hij niet al in de opening van
zijn //De moderne wetenschap en het anarchisme//
op dat als de meteorologie ons
het weer niet eens voor een maand of
een week vooruit kan bepalen, hoe zouden
wij dan sociale hervormingen van
welke aard ook kunnen voorzien?[13] Het
handelt daarbij immers om veel meer
gecompliceerde verschijnselen dan
regen en wind…

==== Voetnoten ====

  *[1] De dubbele verwijzing treffen we permanent aan in het ‘heersen op aarde’, zij het vaak zeer verscholen. Bijna alle politieke leiders, of het nu dictators zijn of geliefde democraten, zij halen steeds banden aan met ‘de kerk’. God was dan ook welkom bij de inauguratie van Barack Obama, als president van de VS, en hij legde ook al een bezoek af bij de paus. Hoge prelaten van de roomse kerk waren intiem bevriend met dictators als Mussolini, Franco, Salazar, Pinochet, Vidal (Le Monde 2, van 16 mei 2009). De vingers van onderdrukkingssystemen (de kerk) verstrengelen zich met de vingers van overheersingsystemen (de staat), als handen gevouwen tot een gebed. Over de theologische herkomst en achtergrond van het geseculariseerde ‘heersen’, zie de studie van de Italiaanse, kritische maatschappijfilosoof G. Agamben, Le règne et la gloire, Pour une généalogie théologique de l’économie et du gouvernement, Paris, 2008.
  *[2] Zie Agnoli, De transformatie van de demokratie, Nijmegen, 1971, p. 12.
  *[3] Montesquieu geciteerd bij E. Colombo, L’Espace politique de l’anarchie, Esquisses pour une philosophie politique de l’anarchisme, Lyon, 2008, p. 33.
  *[4] Voor namen en jaartallen, zie eveneens E. Colombo; op noot 16.
  *[5] Zie noot 11 bij Th. Holterman, ‘Rechtsstaat en democratie, Tussen libertaire kritiek en dynamiek’, in: de AS, nr. 161/162, 2008.
  *[6] Ik las dit eens, maar ik ben de vindplaats kwijt. In samenhang hiermee hoorde ik Michael van Praag (oudvoorzitter van Ajax) in een televisie-uitzending (NOS, Studio Voetbal, 16 maart 2008) uitleggen dat de uitzending van (samenvattingen van) voetbalwedstrijden tot doel heeft ‘het beschikbaar maken van de huiskamers’ voor de commercie (televisiereclame).
  *[7] Zo wijst Anton Constandse in zijn brochure Van Ebert tot Hitler (Den Haag, 1933) erop dat geen enkele arbeiderspartij door ‘arbeiders’ wordt geleid, maar door bourgeois, van wie een deel misschien voorheen arbeiders geweest is, en die nu uitblinken als parvenu’s. Is het nu anders? Scherper wordt Constandse als hij de gang van zaken in Duitsland onder de loep neemt wat sociaaldemocraten en de sociaaldemocratische partij aangaat. ‘Toen eind 1918 het Duitse Rijk inéénstortte, de keizer vluchtte, het leger deserteerde, de revolutie uitbrak, greep de sociaaldemocratische partij de staatsmacht, om samen met Von Hindenburg en generaal Von Schleicher, die nog beschikten over ‘soldaten van de ouwe soort’ (want deze had Ebert gevraagd) onder de opperste leiding van Noske hun ‘bloedhond’, de revolutie in arbeidersbloed te smoren. De Sociaal-Democratische Partij redde niet alleen het Duitse kapitalisme, doch zelfs het feodalisme, dat wil zeggen verhinderde dat de enorme, grote grondbezittingen werden onteigend of verdeeld.’ Veel ervan is uit het historisch besef weg. Daarin kan een van de redenen worden gevonden waarom niet meer wordt herkend, hoe de ‘transformatie’ van de democratie samenhangt met ‘modernisering van de machtsmiddelen’, zoals in dit geval Agnoli diagnosticeert. In dit perspectief ontwikkelt zich ook de paradox van de permanentie van de 'uitzonderingsstaat’. 
  *[8] F. Domela Nieuwenhuis, Le socialisme en danger, (1897), opnieuw uitgegeven Parijs, 1975.
  *[9] Een handzame tekst waarin een aantal misverstanden omtrent het anarchisme worden rechtgezet levert Philippe Pelletier, L’Anarchisme, Paris, 2010.
  *[10] E. Colombo, L’Espace politique de l’anarchie, Esquisses pour une philosophie politique de l’anarchisme, Lyon, 2008, p. 116.
  *[11] Het betreft een tekst die eerst in het Frans in een serie artikelen in de tijdschriften Le Révolté en La Révolte verscheen en daarna in 1892 in boekvorm is uitgegeven (met een voorwoord van Élisée Reclus, die ook de titel van het boek bedacht). Ik gebruik hier de vertaling in het Nederlands (Haarlem, 1903, tweede druk). In 2004 verscheen bij Kelderuitgeverij, Utrecht een nieuwe editie. –
  *[12] Slechts één voorbeeld over ‘the new model of government by contract’: het artikel van M. Freedland, ‘Government by contract and Public Law’, in het tijdschrift Public Law, 1994, p. 86-104.
  *[13] P. Kropotkin, De moderne wetenschap en het anarchisme, Haarlem, 1904.

{{tag>Recht}}
Anarchisme.nl

Gebruikershulpmiddelen

Site-hulpmiddelen

Paginahulpmiddelen
